قدم‌های تمدن‌ساز / از زیارت جابر تا بزرگ‌ترین اجتماع معنوی جهان؛ خلأ جدی در پژوهش اربعین

کبنا ؛بیستم صفر، در فرهنگ شیعه به «روز اربعین» شهرت دارد؛ روزی که در حافظه جمعی شیعیان، پس از عاشورا، برجسته‌ترین مناسبت مربوط به امام حسین (ع) است. هرچند درباره جزئیات تاریخی بازگشت کاروان اهل‌بیت (ع) به کربلا یا مدینه در این تاریخ اختلاف‌نظر وجود دارد، اما حضور جابر بن عبدالله انصاری به‌عنوان نخستین زائر مزار امام حسین (ع) و سفارش امام حسن عسکری (ع) بر زیارت اربعین، این روز را به نماد پیوند قلبی و ارادت شیعیان با نهضت عاشورا بدل کرده است. پیاده‌روی اربعین، به‌عنوان تلفیقی از چند عمل مستحب و به همت عالمان شیعه، رفته‌رفته به بزرگ‌ترین اجتماع مذهبی جهان تبدیل شده و امروز، علاوه بر بُعد معنوی و عبادی، حامل پیام مقاومت در برابر جهل، ستم و تحریف تاریخ است.
به گزارش کبنا نیوز، به مناسبت اربعین حسینی گفت‌وگوی سعید طاووسی مسرور عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی را با مهر در ادامه می‌خوانید.
*بیستم ماه صفر در فرهنگ شیعه به چه نام شناخته می‌شود؟
بیستم صفر، در عرف شیعه «روز اربعین» است؛ بنابراین روز اربعین همواره بیستم صفر است و ربطی به محاسبه و اینکه محرم بیست و نه روزه یا سی روزه بوده، ندارد و همواره ثابت است. منابع تاریخی، درباره بازگشت کاروان اسرا به کربلا یا پیوستن سر امام حسین (ع) به پیکر ایشان در این روز، اختلاف دارند. برخی ثبت کرده‌اند کاروان در بیستم صفر تازه از شام خارج شده و نمی‌توانسته همان روز در کربلا باشد.
حضور جابر بن عبدالله انصاری در اربعین نیز موضوعی است که در جزئیات تاریخی محل بحث است، گرچه زیارت او نقطه آغاز سنت زیارت اربعین شمرده می‌شود.زیارت اربعین، از امام صادق (ع)، فلسفه نهضت حسینی را چنین شرح می‌دهد: حضرت جان خویش را فدا کرد تا بندگان خدا از ظلمت جهل و حیرت رها شوند. این جهل، در نگاه قرآن و اهل‌بیت (ع)، نه‌فقط بی‌سوادی، بلکه فقدان عقلانیت، تعصب کور و بی‌عدالتی در انتخاب و داوری است.
قرآن از «جاهلیت» در چهار زمینه یاد می‌کند؛ از جمله حمیت جاهلی (تعصب کور) و حکم جاهلی (داوری ناعادلانه بر اساس امتیازات قومی). در روایت «جنود عقل و جهل»، امام صادق (ع) صفات عقل و جهل را برمی‌شمارد تا معیار سنجش فردی و اجتماعی باشد.
این جهل ساختاری، پس از پیامبر، هنگامی آشکار شد که سقیفه بر غدیر نشست و خلافت به سلطنت موروثی بنی‌امیه، به‌ویژه یزید، بدل شد. سکوت در برابر این انحراف، بدعت را تثبیت می‌کرد و مرز میان حکومت حق و باطل را می‌زدود؛ مرزی که امام حسین (ع) با خون خود ترسیم کرد.
اربعین، نماد جهانی نهضت عاشوراست. برپایی چهلم با این شکوه، تنها در فرهنگ حسینی وجود دارد. بر اساس روایت امام حسن عسکری (ع)، زیارت اربعین نشانه‌ای از ایمان است. چه زیارت در کربلا باشد و چه از راه دور، این پیوند قلبی و معنوی با امام حسین (ع) مایه قوام فرهنگ مقاومت در برابر جهل و ستم است.
*کدام یک از دانشمندان شیعه بیستم صفر را روز حرکت اهل بیت از شام به سوی مدینه بیان کرده است؟
پژوهش درباره پیشینه پیاده‌روی اربعین، تاریخ این آئین تا روزگار پس از سقوط صدام، و به‌ویژه سیره علما در این حرکت، هنوز با خلأهای جدی روبه‌روست. هر ساله چندین همایش در کشور درباره زیارت اربعین برگزار می‌شود، اما اغلب مباحث، تکراری و گاه انتزاعی‌اند. حتی در دانشگاه علامه طباطبایی که متولی یکی از این همایش‌هاست، هشدار داده شده که چنین تکرارهایی دستاوردی ندارد.
نمونه تازه، همایش «اربعین‌شناسی» در مشهد بود که هرچند نکات مفیدی داشت، مباحثی هم مطرح شد که فاقد پشتوانه استدلالی روشن بود؛ مانند تفسیر «منجز ما وعدک» به معنای تحقق تمدن نوین اسلامی، که بیش از آنکه بر مبنای نقل معتبر باشد، بر پیش‌فرض ذهنی استوار بود.
اربعین، پس از عاشورا، مهم‌ترین مناسبت مرتبط با امام حسین (ع) در تقویم شیعه است. در وجه اهمیت این روز گفته‌اند که کاروان اهل بیت (ع) در این روز از شام بازگشته و به کربلا رسیده است؛ اما بررسی منابع نشان می‌دهد که این دیدگاه نزد امامیه تأیید قوی ندارد. هرچند ابوریحان بیرونی چنین نظری آورده، تخصص او در نجوم بوده و نه مناسک مذهبی، و خود شیعیان نیز معمولاً جز در این مورد به او استناد نکرده‌اند.
تنها سید بن طاووس این قول را در «لهوف» نقل کرده، اما در «اقبال‌الاعمال» از آن برگشته است. آثاری مانند «مثیر الاحزان» هم صرفاً بازگوکننده لهوف‌اند و منبع مستقل محسوب نمی‌شوند. در مقابل، بزرگانی چون شیخ مفید در «ارشاد» به صراحت نوشته‌اند که بیستم صفر، روز حرکت اهل بیت از شام به سوی مدینه است، نه رسیدنشان به کربلا.
*پس نخستین زائران امام حسین (ع) در روز اربعین چه کسانی بودند؟
در منابع تاریخی، عامل اهمیت اربعین عمدتاً حضور جابر بن عبدالله انصاری و عطیه عوفی به عنوان نخستین زائران امام حسین (ع) در این روز است. همچنین روایات بزرگان مانند شیخ طوسی در «تهذیب الاحکام» و «مصباح المتهجد» و حدیث امام حسن عسکری (ع) که زیارت اربعین را از نشانه‌های مؤمن برشمرده‌اند، در تثبیت جایگاه این روز نقش داشته‌اند.
زیارت، به معنای توجه و روی‌آوردن به مزور است و می‌تواند از دور یا نزدیک تحقق یابد. برخی زائران پیش یا پس از بیستم صفر به کربلا می‌آیند، اما موضوعیت روز اربعین، در روایات برجسته شده است.
*پیاده‌روی اربعین بر اساس ترکیب انجام چه عمل مستحبی شکل گرفته است آن را بیان بفرمائید:
هیچ روایت حتی ضعیفی در منابع اولیه درباره «پیاده‌روی در روز اربعین» به صورت نص خاص وجود ندارد. این آئین حاصل ترکیب سه عمل مستحب زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین، سفر به محل قبر آن حضرت و پیاده‌رفتن در زیارت امام حسین (ع) و امیرالمؤمنین (ع) است. گردآمدن این مستحبات، به ابتکار علمای شیعه، آئین پیاده‌روی اربعین را شکل داده است.
بر پایه شواهد، شیخ انصاری بنیان‌گذار این حرکت آئینی بود؛ حرکتی که در زمره «بدعت حسنه» قرار می‌گیرد. پس از او، محدث نوری این مسیر را ادامه داد و حتی در بازگشت پیاده از کربلا به نجف رحلت کرد. در دوره‌های بعد، آیت‌الله سید محمود حسینی شاهرودی به عنوان احیاگر اصلی این سنت شناخته شد و بیش از دویست بار پیاده به کربلا رفت. آمار سال ۱۳۲۴ شمسی نشان می‌دهد که بیش از یک‌ونیم میلیون نفر در مراسم پیاده‌روی اربعین شرکت کردند. پس از قدرت گرفتن حزب بعث، پیاده‌روی اربعین به نماد سیاسی تبدیل شد و سرکوب و کشتار زائران شدت گرفت. در این دوره، آیت‌الله سید محمد صدر این پیاده‌روی را واجب دانست تا با تهدید بطلانش مقابله کند.
پس از ۱۳۸۲ شمسی، این مراسم از یک آئین محلی به اجتماع بین‌المللی بدل شد؛ با حضور زائران کشورهای مختلف و حمایت مراجع قم و نجف. همچنین رهبر انقلاب بر همراهی با میزبانان عراقی تأکید کردند تا ابتکار و مالکیت اصلی آئین در دست آنان بماند. بنابراین با وجود رشد صعودی آمار زائران، در ارائه ارقام باید دقت شود تا اعتبار آئین نزد نسل جوان و پژوهشگران مخدوش نشود. امروز پیاده‌روی اربعین، مصداق روشن «تعظیم شعائرالله» است و استمرارش وابسته به عقلانیت و اخلاص برگزارکنندگان و زائران خواهد بود.
همان‌طوری که مطرح شده اربعین یکی از مؤلفه‌های جدی محور مقاومت و ترویج فرهنگ قیام عاشورا است، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب، روایت‌های متعددی در این خصوص دارد. برای مواجهه‌ی صحیح با پدیده‌ها، ابتدا باید ماهیّت آن‌ها را شناخت. پدیده‌ی اربعین «یکی از حوادث بسیار برجسته‌ای است که خدای متعال منّت گذاشته بر ما و این حادثه را برای ما خلق کرده است.» ماهیّت این نعمت الهی چیست؟ خدا چه نعمتی به امّت اسلامی داده است؟ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ماهیّت این نعمت را یک «معجزه» می‌دانند: «حادثه‌ی اربعین ... یک پدیده‌ی معجزه‌گون و معجزه‌آسا است.»  خداوند وسیله‌ای «معجزه‌آسا»، به مانند عصای حضرت موسیٰ (علیه السّلام)، به امّت اسلامی عنایت کرده است؛ لذا باید «این نعمت را قدر بدانیم، نعمت بزرگی است.»
حال، امّت اسلامی با این پدیده‌ی «معجزه‌آسا» چه کند و به دنبال چه هدفی باشد؟ پاسخ واضح است: همان هدف انبیا و اولیای الهی، یعنی «تمدّن‌سازی». پیاده‌روی و حضور همگانی در مراسم اربعین بزرگ‌ترین فرصتِ پیش رویِ امّتِ اسلامی برای رسیدن به این تمدّن است. قدردانی این نعمت بزرگ، به استفاده از «ظرفیّت‌های تمدّنی» اربعین است. «اگر از این ظرفیّتها استفاده شود، امّت اسلامی به اوج عزّت خواهد رسید.» 
 تمدّن‌سازی؛ فلسفه‌ی پیدایش اربعین
اربعین از آغاز برای یک ظرفیّت جهانی پایه‌ریزی شد. «اربعین در حادثه‌ی کربلا یک شروع بود.»اوّلین گام، ایجاد یک اتّحاد میان مؤمنان و گردآوری آنان در یک کنگره‌ی بزرگ بود. در آن زمان، «شیعه یک جمع متفرّقى بود ... یک کنگره‌ى جهانى لازم بود براى شیعیانِ روزگارِ ائمّه (علیهم السّلام). این کنگره‌ى جهانى را معیّن کردند، وقتش را هم معیّن کردند. ... آن موعد، روز اربعین است؛ و جاى شرکت، سرزمین کربلا است.»
ظرفیّت اربعین مهم‌ترین ابزار مبارزه‌ی ائمّه (علیهم السّلام) برای رسیدن به اهداف بود. «هدف عمده‌ی آنها هم ایجاد جامعه‌ی اسلامی [بوده]؛ که ایجاد جامعه‌ی اسلامی بدون ایجاد حاکمیّت اسلامی امکان‌پذیر نیست.» لذا «ائمّه (علیهم السّلام)، همه‌شان به مجرّد اینکه بار امانت امامت را تحویل میگرفتند، یکی از کارهایی که شروع میکردند یک مبارزه‌ی سیاسی بود، یک تلاش سیاسی بود برای گرفتن حکومت.» 
کاری که حضرت زینب (سلام الله علیها) کرد این بود که پدیده‌ی اربعین را به عنوان یک سلاح قوی برای مبارزه با دشمنان و تشکیل حکومت اسلامی به وجود آورد. در محیط اختناق آن زمان، مردم جرئت بُروز حقایقی را که فهمیده بودند نداشتند و این فهم مانند عقده‌ای در گلوی مؤمنین باقی مانده بود. «این عقده روز اربعین اوّلین نِشتر را خورد؛ اوّلین جوشش در روز اربعین در کربلا اتّفاق افتاد.»
 ضرورت نگاه تمدّنی امّت اسلامی به اربعین
اکنون که پدیده‌ی «اربعین جهانی شد و جهانی‌تر هم خواهد شد» فرصت استفاده از این ظرفیّت تمدّن‌ساز، بیش‌ازپیش آماده است؛ لذا امّت مسلمان باید از این معجزه برای رسیدن به هدف اصلی استفاده کند. «امروز هدف هر مسلمان باید ایجاد تمدّن اسلامی نوین باشد؛ ... ایجاد تمدّن عظیم اسلامی، هدف نهایی ما است.» پیدایش هر تمدّنی نیاز به مکتب فکری دارد؛ «بدون مکتب و بدون ایدئولوژی نمیتوان یک تمدّن را به وجود آورد. احتیاج به ایمان است.» اربعین یکی از ارکان مهمّ این مکتب است. چنین تمدّنی دارای مؤلّفه‌های مهمّی است. «این تمدّن دارای علم خواهد بود، دارای صنعت هم خواهد بود، دارای پیشرفت هم خواهد بود؛ و این مکتب، هدایت‌کننده و اداره‌کننده‌ی همه‌ی اینها خواهد شد.» 
رفتار رژیم جنایت‌کار صهیونیستی در جنگ تحمیلی دوازده‌روزه نشان داد که جبهه‌ی استکبار با همین مؤلّفه‌ها دشمنی دارد. این جنگ بار دیگر نشان داد «آنچه استکبار جهانی و در رأس آن، آمریکای جنایت‌کار با آن مخالف است، همین دین شما و دانش شما است؛ با دین شما مخالفند، با این ایمان گسترده‌ی مردم مخالفند.» طبیعتاً اربعین نیز به همین دلیل که مؤلّفه‌های تمدّن اسلامی را ایجاد و تقویت می‌کند، مورد دشمنی مستکبران قرار دارد. در گذشته نیز «این راه را دشمنان اسلام و دشمنان اهل‌بیت به خیال خود مسدود کرده بودند. [امّا اکنون] ببینید چه حرکت عظیمی اتّفاق افتاد!» با این توصیف، امّت اسلامی باید نگاه خود به اربعین را از یک پیاده‌روی ساده‌ی معنوی به یک پدیده‌ی تمدّن‌ساز تغییر دهد تا بتواند با این معجزه، فرعون زمانه را شکست دهد.
 ابعاد تمدّن‌ساز راه‌پیمایی اربعین
سؤال مهم اینکه امّت اسلامی از این معجزه چگونه استفاده کند؟ مسلمانان چگونه می‌توانند پدیده‌ی اربعین را در راستای تمدّن‌سازی به کار گیرند؟ در اینجا، به سه وظیفه‌ی مهمّ امّت اسلامی می‌پردازیم.
 الف) تبدیل اربعین به رسانه‌ی افشاگر
اوّلین حرکت حضرت زینب (سلام الله علیها) اربعین را تبدیل به رسانه‌ی پُرقدرت عاشورا کرد. «رسانه‌ی حقیقی [یعنی] فریاد زینب کبریٰ، فریاد حضرت سجّاد ... در آنجایی که ظلمات محض بود؛ اینها بزرگ‌ترین رسانه بود. همینها بود که عاشورا را نگه داشت، همینها بود که عاشورا را به امروز رساند.» بنابراین، فلسفه‌ی زیارت اربعین «فریاد» و «تبیین» است. لذا ما نیز «امروز احتیاج داریم که حسین‌بن‌علی را به دنیا بشناسانیم.» چه چیزی را بشناسانیم؟ منطق امام حسین (علیه السّلام) را. «منطق حسین‌بن‌علی‌ (علیهما ‌السّلام)، منطق دفاع از حق است، منطق ایستادگی در مقابل ظلم و طغیان و گمراهی و استکبار است. ... حرکت عظیم اربعین این پیام را در دنیا منتشر میکند.»
امروزه «در دنیای پیچیده‌ی پُرتبلیغات و پُرهیاهویی که بر بشریّت حاکم است، این حرکت اربعین، یک فریاد رسا و یک رسانه‌ی بی‌همتا است.» زیرا «امروز با صدها وسیله علیه اسلام و علیه معارف اسلامی تبلیغ میشود؛ در مقابل این حرکت خصمانه‌ی جبهه‌ی کفر و استکبار، حرکت معرفت حسینی میتواند یک‌تنه سینه سپر کند، بِایستد و حقیقت اسلام را، حقیقت قرآن را به دنیا معرّفی کند.» «این خصوصیّت اربعین است؛ یعنی در اربعین افشاگری هم هست، عمل هم هست، تحقّق هدفهای آن افشاگری هم در اربعین وجود دارد.»
 ب) تقویت اتّحاد تمدّن‌ساز، میان امّت اسلامی
وظیفه‌ی دیگر، اتّحاد و برادری و اخوّت میان مسلمانان است. در اربعین، «سعی کنیم در این راه‌پیمایی پیوندهای مستحکم بین برادران مسلمان را بیشتر کنیم.» اگر به ظرفیّت تمدّنی اربعین پی ببریم، درخواهیم یافت که اربعین «یک آیت عظمایی است که خدای متعال دارد نشان میدهد. در روزگاری که دشمنان اسلام و دشمنان امّت اسلامی ... علیه امّت اسلامی دارند کار میکنند، خداوند متعال ناگهان حادثه‌ی راه‌پیماییِ اربعین را این‌جور عظمت میدهد، این‌جور جلوه میدهد. ... این نشان میدهد که اراده‌ی خدای متعال  بر نصرت امّت اسلامی تعلّق گرفته است.»
حال، امّت اسلامی باید از این ظرفیّت به طور کامل استفاده کند. «اگر ظرفیّتهای کشورهای اسلامی ... به هم برسند، این دستها در هم گره بخورند، آن وقت امّت اسلامی نشان خواهد داد که عزّت الهی یعنی چه؛ تمدّن عظیم اسلامی را به جوامع عالَم نشان خواهند داد؛ باید هدف ما این باشد و این راه‌پیمایی اربعین میتواند یک وسیله‌ی گویایی برای تحقّق این هدف باشد.» «غربی‌ها هم مجبورند تماشا کنند و نتوانند تحلیل کنند، نتوانند بفهمند و ضربه‌ی این حرکت را هم خواهند خورد.»
 ج) حفظ و ارتقاء معنویّت
یکی از مهم‌ترین مظاهر تمدّن اسلامی، معنویّت دینی است. معنویّت دینی بزرگ‌ترین مانع رشد تمدّن سراسرمادّی غرب است. در اربعین، «همه راه می‌افتند به سمت آن معدن و سرچشمه‌ی معنویّت و آزادگی، و این را به رخ دنیای مادّیِ امروز میکشند.» در حقیقت، اربعین مؤلّفه‌ی معنویّت را تقویت می‌کند؛ زیرا «راه‌پیمایی عظیمِ اربعین ... یک پدیده‌ی معنوی است.» لذا مراسم اربعین را «هر چه میتوانیم، باید پُربارتر و معنوی‌تر کنیم؛ معنا و مضمون این مراسم را باید روزبه‌روز بیشتر کنیم؛ اهل فکر، اهل فرهنگ، اهل اقدام فرهنگی و فکری، برای این حرکت عظیم بنشینند برنامه‌ریزی کنند.»  نکته‌ی مهم، این شور و شوق معنوی اربعین است؛ «این را باید نگه ‌داشت، این آن چیزی است که ضامن بقای این کشور است.»