تاریخ انتشار
جمعه ۲۴ مرداد ۱۴۰۴ ساعت ۱۲:۲۶
کد مطلب : ۵۰۲۹۶۸
یادداشتی از بهروز دانشور؛
مراسم و آیین‌های اربعین در گذر تاریخ
۱
مطلبی که می خوانید از سری یادداشت های مخاطبین کبنانیوز است و انتشار آن الزاما به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست. می توانید با ارسال یادداشت خود، این مطلب را تأیید یا نقد کنید.
کبنا ؛بهروز دانشور - مقدمه - اربعین حسینی، چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) و یاران وفادارش در واقعه عاشورا، یکی از برجسته‌ترین مناسبت‌های دینی و فرهنگی در جهان اسلام به‌ویژه در میان شیعیان است. این روز، نه‌تنها یادآور عدالت‌خواهی امام حسین (ع) و قیام او در برابر ظلم، بلکه نمادی از استمرار پیام عاشورا در طول تاریخ است. مراسم اربعین با گذر زمان، از یک سنت عزاداری مذهبی به بزرگ‌ترین تجمع دینی جهان تبدیل شده و آیین‌های آن در قالب‌های متنوعی در نقاط مختلف جهان اسلام برگزار می‌شود.
جایگاه و قداست تاریخی اربعین
واژه اربعین به معنی چهلم است، اربعین یا به فارسی عدد چهل در اسلام و متون دینی از اهمیت و جایگاه ویژه برخوردار است. این لغت به‌عنوان نمادی از کمال، بلوغ و گذر از مراحل مختلف زندگی مطرح شده به‌گونه‌ای که از نقش و قداست ویژه برخوردار است. به‌عنوان نمونه در قرآن مجید سوره اعراف آیه ۱۴۲ آمده است که میقات حضرت موسی (ع) با پروردگارش در چهل شب حاصل شد «و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیله» برای نزول تورات با موسی مدت سی شب را قرار گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر کامل کردیم . وعده خدا در پایان چهل شب عملی شد. از دیرباز عدد چهل جایگاه خاصی در اندیشه مسلمانان داشته است. تأکید بر حفظ چهل حدیث در روایات، یا عزاداری چهل‌روزه حضرت فاطمه زهرا (س) بر وفات پیامبر اسلام ( ص) نمونه‌هایی از اهمیت عدد چهل و مفهوم اربعین است.
نخستین اربعین در سال ۶۱ ه ق
بر اساس منابع معتبر اولین زائر حرم امام حسین (ع) جابر بن عبدالله انصاری از صحابی بزرگ پیامبر اسلام بود که علاوه بر پیامبر دوران پنج امام معصوم را درک نمود. در زمان وقوع قیام کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش جابر بن عبدالله انصاری شخصیتی سالخورده بود که در مدینه اقامت داشت. طبق روایت شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ ه ق) در اثر خود مصباح المتهجد صفحه ۷۸۷ در اولین اربعین امام حسین در سال ۶۱ ه ق جابر بن عبدالله انصاری به همراه عطیه عوفی فرزند سعدبن جناده عوفی از راویان حدیث شیعه و شاگرد جابر برای زیارت حرم امام حسین از مدینه به کربلا رفت، با ورود به کربلا در فرات غسل کرد، خود را معطر ساخت و با گام‌های کوچک سر مزار امام حسین (ع) رسید، چون نابینا بود با راهنمایی عطیه دست روی قبر امام ع نهاد و از شدت غم، اندوه و گربه بیهوش شد، وقتی به هوش آمد سه مرتبه یا حسین گفتند و سپس بیان داشت «حبیب لا یجیب حبیبه» آیا دوست جواب دوستش را نمی‌دهد؟ در همین رابطه دکتر محمدابراهیم آیتی در کتاب بررسی تاریخ عاشورا صفحه ۲۲۱ می‌نویسد: جابر بن عبدالله انصاری در بیستم ماه صفر درست چهل روز بعد از شهادت امام حسین وارد کربلا شد و سنت زیارت امام به دست او تأسیس شد.
اما در باب این موضوع که آیا اهل‌بیت و اسرای کربلا در اولین اربعین حسینی به کربلا رسیدند روایات متفاوت بوده و نظر واحدی میان علما و محققین وجود ندارد. سید ابن طاووس متوفی ۶۶۴ ه ق در موافقت با برگشت اهل‌بیت به کربلا در اولین اربعین حسینی در کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف معروف به مقتل لهوف صفحات ۱۹۶ و ۱۹۷ می‌نویسد «چون اهل‌بیت از شام برگشته به عراق رسیدند به راهنما گفتند: ما را از راه کربلا ببر جابر بن عبدالله انصاری و جمعی از بنی‌هاشم را یافتند که برای زیارت قبر امام حسین رسیده بودند، همگان در یک‌زمان به عزاداری و نوحه‌سرایی پرداختند و چند روز در کربلا اقامت کردند.» نویسنده تاریخ ورود اهل‌بیت به کربلا را ذکر ننمودند. سید محمدعلی قاضی طباطبایی (۱۲۹۳ - ۱۳۵۸ ش) شهید محراب در کتاب تحقیق در باره اولین اربعین سیدالشهدا صفحه ۶۰۸ نیز بازگشت اسرا به کربلا در اولین اربعین حسینی را درست می‌دانند. در مقابل علمایی مانند شیخ مفید متوفی ۴۱۳ ق در کتاب مسارالشیعه صفحه ۴۶ و شیخ طوسی متوفی۴۶۰ق در کتاب مصباح المتهجد صفحه ۷۸۷ تصریح کرده‌اند که کاروان اهل‌بیت بعد از برگشت از شام به مدینه رفته‌اند. دکتر محمدابراهیم آیتی در کتاب بررسی تاریخ عاشورا صفحه ۱۳۹ و همچنین استاد شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی جلد اول صفحه ۳۰ آمدن اسرای اهل‌بیت در اولین اربعین به کربلا را انکار کرده‌اند.
از مجموعه روایات و متون تاریخی این‌گونه استنباط می‌شود که زیارت و تشرف به بارگاه ائمه اطهار علیهم‌السلام به‌صورت پیاده از زمان ائمه رواج داشته و در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی صورت می‌گرفت. این موضوع در قرون گوناگون به‌مقتضای زمان، شرایط سیاسی‌اجتماعی هر دوره و حکومت‌های مختلف از جمله بنی‌امیه و بنی‌عباس با تنگناها، محدودیت‌ها، مشکلات و سختی‌هایی همراه بود، به همین دلیل سنت حسنه زیارت اربعین نیز دارای فراز و نشیب بوده است، از جمله در دوره خلافت عباسیان به‌ویژه خلفای مخالف شیعه برگزاری مراسم اربعین با ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های شدید روبرو بود، لذا شیعیان مجبور بودند در خفا و به‌صورت پراکنده به زیارت کربلا بروند. بااین‌حال ماهیت و روح اربعین خاموش نشد و در قالب آیین‌های مانند زیارت از دور، مرثیه‌خوانی پنهانی، سوگواری خانوادگی، نذر و اطعام استمرار یافت. در زمان حکومت شیعی آل بویه ترویج و تبلیغ زیارت اربعین رونق گرفت. طبق روایت ابن الجوزی متوفی ۵۹۷ ق در کتاب المنتظم فی تاریخ الامم والملوک جلد ۸ صفحه ۱۰۵ جلال الدوله از نوادگان عضدالدوله در سال ۴۳۱ ق با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت عازم نجف اشرف شد و فاصله یک فرسنگی از خندق شهر کوفه تا حرم امیرالمؤمنین (ع) در نجف را پیاده راهپیمایی کرد. با پایان حکومت آل بویه و به‌ویژه بعد از ظهور حکومت سلجوقیان عزاداری سالروز حادثه عاشورا و اربعین حسینی از حالت رسمی و عمومی به عزاداری در خانه‌ها، منازل، محافل کوچک و قلوب شیعیان ادامه یافت. با تأسیس حکومت صفویه اهتمام زیادی برای عزاداری سالروز واقعه کربلا و زیارت به‌صورت پیاده‌روی صورت گرفت، راجر سیوری در کتاب ایران عصر صفوی ترجمه کامبیز عزیزی صفحه ۹۷ می می‌نویسد: مرحوم شیخ بهایی در سال ۱۰۰۹ ق از اصفهان عزم مشهد کرد و با پای پیاده به زیارت علی ابن موسی‌الرضا (ع) رفت. در دوره‌های بعدی نیز علما و بزرگان شیعه با پیروی از ائمه معصومین اهتمام زیادی به سنت حسنه پیاده‌روی اربعین داشته‌اند و نقل شده است زیارت کربلا با پای پیاده تا زمان شیخ مرتضی انصاری ۱۲۱۴- ۱۲۸۱ ق مرسوم بوده و بسیار از علما به‌صورت پیاده به کربلا می‌رفتند. همچنین در تاریخ معاصر تاکنون هر سال که از این واقعه می‌گذرد به تعداد زائران امام حسین ع و به‌ویژه اربعین حسینی اضافه می‌شود. حتی در دوره دیکتاتوری رژیم صدام در عراق باوجود اختناق و سرکوبگری شدید اعمال شده، زیارت اربعین همچنان تداوم یافت. با سقوط رژیم بعث صدام حسین در عراق در سال ۲۰۰۳م مصادف با ۱۳۸۲ ش زیارت مرقد امام حسین ع و آیین اربعین شکل جدیدی به خود گرفت. چنانچه مطرح شد شاخص‌ترین آیین اربعین پیاده‌روی به سمت کربلا است، این آیین به‌عنوان سنت دیرینه شیعه نماد بیعت با امام حسین ع و ادامه راه اوست. در این مراسم مردم از شهرهای مختلف عراق و به‌ویژه نجف اشرف به سمت کربلا مسیرهای طولانی را به‌صورت پیاده طی می‌نمایند. مهم‌ترین مسیر راهپیمایی گسترده اربعین از نجف به کربلا با حضور جمعیت ده‌ها میلیونی از کشورهای عراق، ایران، لبنان، پاکستان، هند، سایر کشورهای آسیا، کشورهای آفریقایی، اروپایی و آمریکا است که هرساله در ایام اربعین حسینی صورت می‌گیرد. این راهپیمایی علاوه بر جنبه‌های عبادی و اعتقادی، جلوه‌ای از وحدت اسلامی، مهمان‌نوازی، فداکاری و همبستگی مردمی است. موکب‌های خدماتی در مسیر به‌صورت مردمی اداره می‌شوند و نمونه‌ای بی‌بدیل از مشارکت اجتماعی ارائه می‌دهند. بنا به اظهارات رئیس شورای استان کربلا در آذرماه ۱۳۹۳ ش مصادف با اربعین ۱۴۳۶ ق بیست میلیون نفر و در سال ۱۳۹۴ ش مصادف با اربعین ۱۴۳۷ ق تعداد بیست و هفت میلیون نفر شرکت داشتند.
اربعین در فرهنگ و رسانه معاصر
اربعین حسینی امروزه نه‌تنها یک مناسبت مذهبی بلکه یک پدیده فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز به شمار می‌آید. این مراسم در رسانه‌های جهانی بازتاب گسترده‌ای دارد. در ایران، عراق، لبنان، پاکستان و سایر کشورها، آیین‌های اربعین در قالب نمایش‌های آیینی، تولید مستند و فیلم، سرود و شعر، همایش‌های علمی و فرهنگی گسترش‌یافته است.
نتیجه‌گیری
اربعین حسینی آیینی برخاسته از عمق ایمان و معرفت شیعی است که باوجود فراز و نشیب‌های تاریخی همچنان پرشور و باعظمت برگزار می‌شود. این مناسبت از یک مراسم زیارتی به نماد و سمبلی جهانی به‌منظور دفاع از عدالت، آزادگی و ایستادگی در برابر ظلم و ستم تبدیل شده است. استمرار آیین‌های اربعین در گذر زمان نشان از زنده‌بودن پیام عاشورا و اثرگذاری عمیق آن بر روح و جان انسان‌ها در طول قرون دارد.
جایگاه و قداست تاریخی اربعین
واژه اربعین به معنی چهلم است، اربعین یا به فارسی عدد چهل در اسلام و متون دینی از اهمیت و جایگاه ویژه برخوردار است. این لغت به‌عنوان نمادی از کمال، بلوغ و گذر از مراحل مختلف زندگی مطرح شده به‌گونه‌ای که از نقش و قداست ویژه برخوردار است. به‌عنوان نمونه در قرآن مجید سوره اعراف آیه ۱۴۲ آمده است که میقات حضرت موسی (ع) با پروردگارش در چهل شب حاصل شد «و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیله» برای نزول تورات با موسی مدت سی شب را قرار گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر کامل کردیم . وعده خدا در پایان چهل شب عملی شد. از دیرباز عدد چهل جایگاه خاصی در اندیشه مسلمانان داشته است. تأکید بر حفظ چهل حدیث در روایات، یا عزاداری چهل‌روزه حضرت فاطمه زهرا (س) بر وفات پیامبر اسلام ( ص) نمونه‌هایی از اهمیت عدد چهل و مفهوم اربعین است.
نخستین اربعین در سال ۶۱ ه ق
بر اساس منابع معتبر اولین زائر حرم امام حسین (ع) جابر بن عبدالله انصاری از صحابی بزرگ پیامبر اسلام بود که علاوه بر پیامبر دوران پنج امام معصوم را درک نمود. در زمان وقوع قیام کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش جابر بن عبدالله انصاری شخصیتی سالخورده بود که در مدینه اقامت داشت. طبق روایت شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ ه ق) در اثر خود مصباح المتهجد صفحه ۷۸۷ در اولین اربعین امام حسین در سال ۶۱ ه ق جابر بن عبدالله انصاری به همراه عطیه عوفی فرزند سعدبن جناده عوفی از راویان حدیث شیعه و شاگرد جابر برای زیارت حرم امام حسین از مدینه به کربلا رفت، با ورود به کربلا در فرات غسل کرد، خود را معطر ساخت و با گام‌های کوچک سر مزار امام حسین (ع) رسید، چون نابینا بود با راهنمایی عطیه دست روی قبر امام ع نهاد و از شدت غم، اندوه و گربه بیهوش شد، وقتی به هوش آمد سه مرتبه یا حسین گفتند و سپس بیان داشت «حبیب لا یجیب حبیبه» آیا دوست جواب دوستش را نمی‌دهد؟ در همین رابطه دکتر محمدابراهیم آیتی در کتاب بررسی تاریخ عاشورا صفحه ۲۲۱ می‌نویسد: جابر بن عبدالله انصاری در بیستم ماه صفر درست چهل روز بعد از شهادت امام حسین وارد کربلا شد و سنت زیارت امام به دست او تأسیس شد.
اما در باب این موضوع که آیا اهل‌بیت و اسرای کربلا در اولین اربعین حسینی به کربلا رسیدند روایات متفاوت بوده و نظر واحدی میان علما و محققین وجود ندارد. سید ابن طاووس متوفی ۶۶۴ ه ق در موافقت با برگشت اهل‌بیت به کربلا در اولین اربعین حسینی در کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف معروف به مقتل لهوف صفحات ۱۹۶ و ۱۹۷ می‌نویسد «چون اهل‌بیت از شام برگشته به عراق رسیدند به راهنما گفتند: ما را از راه کربلا ببر جابر بن عبدالله انصاری و جمعی از بنی‌هاشم را یافتند که برای زیارت قبر امام حسین رسیده بودند، همگان در یک‌زمان به عزاداری و نوحه‌سرایی پرداختند و چند روز در کربلا اقامت کردند.» نویسنده تاریخ ورود اهل‌بیت به کربلا را ذکر ننمودند. سید محمدعلی قاضی طباطبایی (۱۲۹۳ - ۱۳۵۸ ش) شهید محراب در کتاب تحقیق در باره اولین اربعین سیدالشهدا صفحه ۶۰۸ نیز بازگشت اسرا به کربلا در اولین اربعین حسینی را درست می‌دانند. در مقابل علمایی مانند شیخ مفید متوفی ۴۱۳ ق در کتاب مسارالشیعه صفحه ۴۶ و شیخ طوسی متوفی۴۶۰ق در کتاب مصباح المتهجد صفحه ۷۸۷ تصریح کرده‌اند که کاروان اهل‌بیت بعد از برگشت از شام به مدینه رفته‌اند. دکتر محمدابراهیم آیتی در کتاب بررسی تاریخ عاشورا صفحه ۱۳۹ و همچنین استاد شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی جلد اول صفحه ۳۰ آمدن اسرای اهل‌بیت در اولین اربعین به کربلا را انکار کرده‌اند.
از مجموعه روایات و متون تاریخی این‌گونه استنباط می‌شود که زیارت و تشرف به بارگاه ائمه اطهار علیهم‌السلام به‌صورت پیاده از زمان ائمه رواج داشته و در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی صورت می‌گرفت. این موضوع در قرون گوناگون به‌مقتضای زمان، شرایط سیاسی‌اجتماعی هر دوره و حکومت‌های مختلف از جمله بنی‌امیه و بنی‌عباس با تنگناها، محدودیت‌ها، مشکلات و سختی‌هایی همراه بود، به همین دلیل سنت حسنه زیارت اربعین نیز دارای فراز و نشیب بوده است، از جمله در دوره خلافت عباسیان به‌ویژه خلفای مخالف شیعه برگزاری مراسم اربعین با ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های شدید روبرو بود، لذا شیعیان مجبور بودند در خفا و به‌صورت پراکنده به زیارت کربلا بروند. بااین‌حال ماهیت و روح اربعین خاموش نشد و در قالب آیین‌های مانند زیارت از دور، مرثیه‌خوانی پنهانی، سوگواری خانوادگی، نذر و اطعام استمرار یافت. در زمان حکومت شیعی آل بویه ترویج و تبلیغ زیارت اربعین رونق گرفت. طبق روایت ابن الجوزی متوفی ۵۹۷ ق در کتاب المنتظم فی تاریخ الامم والملوک جلد ۸ صفحه ۱۰۵ جلال الدوله از نوادگان عضدالدوله در سال ۴۳۱ ق با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت عازم نجف اشرف شد و فاصله یک فرسنگی از خندق شهر کوفه تا حرم امیرالمؤمنین (ع) در نجف را پیاده راهپیمایی کرد. با پایان حکومت آل بویه و به‌ویژه بعد از ظهور حکومت سلجوقیان عزاداری سالروز حادثه عاشورا و اربعین حسینی از حالت رسمی و عمومی به عزاداری در خانه‌ها، منازل، محافل کوچک و قلوب شیعیان ادامه یافت. با تأسیس حکومت صفویه اهتمام زیادی برای عزاداری سالروز واقعه کربلا و زیارت به‌صورت پیاده‌روی صورت گرفت، راجر سیوری در کتاب ایران عصر صفوی ترجمه کامبیز عزیزی صفحه ۹۷ می می‌نویسد: مرحوم شیخ بهایی در سال ۱۰۰۹ ق از اصفهان عزم مشهد کرد و با پای پیاده به زیارت علی ابن موسی‌الرضا (ع) رفت. در دوره‌های بعدی نیز علما و بزرگان شیعه با پیروی از ائمه معصومین اهتمام زیادی به سنت حسنه پیاده‌روی اربعین داشته‌اند و نقل شده است زیارت کربلا با پای پیاده تا زمان شیخ مرتضی انصاری ۱۲۱۴- ۱۲۸۱ ق مرسوم بوده و بسیار از علما به‌صورت پیاده به کربلا می‌رفتند. همچنین در تاریخ معاصر تاکنون هر سال که از این واقعه می‌گذرد به تعداد زائران امام حسین ع و به‌ویژه اربعین حسینی اضافه می‌شود. حتی در دوره دیکتاتوری رژیم صدام در عراق باوجود اختناق و سرکوبگری شدید اعمال شده، زیارت اربعین همچنان تداوم یافت. با سقوط رژیم بعث صدام حسین در عراق در سال ۲۰۰۳م مصادف با ۱۳۸۲ ش زیارت مرقد امام حسین ع و آیین اربعین شکل جدیدی به خود گرفت. چنانچه مطرح شد شاخص‌ترین آیین اربعین پیاده‌روی به سمت کربلا است، این آیین به‌عنوان سنت دیرینه شیعه نماد بیعت با امام حسین ع و ادامه راه اوست. در این مراسم مردم از شهرهای مختلف عراق و به‌ویژه نجف اشرف به سمت کربلا مسیرهای طولانی را به‌صورت پیاده طی می‌نمایند. مهم‌ترین مسیر راهپیمایی گسترده اربعین از نجف به کربلا با حضور جمعیت ده‌ها میلیونی از کشورهای عراق، ایران، لبنان، پاکستان، هند، سایر کشورهای آسیا، کشورهای آفریقایی، اروپایی و آمریکا است که هرساله در ایام اربعین حسینی صورت می‌گیرد. این راهپیمایی علاوه بر جنبه‌های عبادی و اعتقادی، جلوه‌ای از وحدت اسلامی، مهمان‌نوازی، فداکاری و همبستگی مردمی است. موکب‌های خدماتی در مسیر به‌صورت مردمی اداره می‌شوند و نمونه‌ای بی‌بدیل از مشارکت اجتماعی ارائه می‌دهند. بنا به اظهارات رئیس شورای استان کربلا در آذرماه ۱۳۹۳ ش مصادف با اربعین ۱۴۳۶ ق بیست میلیون نفر و در سال ۱۳۹۴ ش مصادف با اربعین ۱۴۳۷ ق تعداد بیست و هفت میلیون نفر شرکت داشتند.
اربعین در فرهنگ و رسانه معاصر
اربعین حسینی امروزه نه‌تنها یک مناسبت مذهبی بلکه یک پدیده فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز به شمار می‌آید. این مراسم در رسانه‌های جهانی بازتاب گسترده‌ای دارد. در ایران، عراق، لبنان، پاکستان و سایر کشورها، آیین‌های اربعین در قالب نمایش‌های آیینی، تولید مستند و فیلم، سرود و شعر، همایش‌های علمی و فرهنگی گسترش‌یافته است.
نتیجه‌گیری
اربعین حسینی آیینی برخاسته از عمق ایمان و معرفت شیعی است که باوجود فراز و نشیب‌های تاریخی همچنان پرشور و باعظمت برگزار می‌شود. این مناسبت از یک مراسم زیارتی به نماد و سمبلی جهانی به‌منظور دفاع از عدالت، آزادگی و ایستادگی در برابر ظلم و ستم تبدیل شده است. استمرار آیین‌های اربعین در گذر زمان نشان از زنده‌بودن پیام عاشورا و اثرگذاری عمیق آن بر روح و جان انسان‌ها در طول قرون دارد.
